Hij is altijd zo... Over hoe wij mensen vastzetten in bepaalde rollen

In ieder team zitten wel mensen die altijd kritisch zijn, of die de grappenmaker zijn, of diegene die altijd als eerste hun hand opsteken wanneer er iets gedaan moet worden. Wanneer ze eens niet kritisch of grappig zijn of een keer geen handopsteken, vragen we ons af wat er met diegene aan de hand is. Dit noemen we ook wel dat we deze mensen vastgezet hebben in een rol.

Groepsdynamiek

In mijn boek Lui Leiderschap & Krachtig Kaderen leg ik uit hoe dit werkt vanuit de zienswijze van Deep Democracy. In elke groep speelt groepsdynamiek een rol. De groepsdynamiek volgens CoResolve is ontwikkeld door Arnold Mindell, de grondlegger van Deep Democracy. Hij was zowel psychotherapeut als natuurkundige met een grote belangstelling voor kwantumfysica. Vanuit de kwantumtheorie gezien is het universum een samenhangend geheel, waarvan de delen onderling verbonden zijn en elkaar beïnvloeden. Om het geheel te kennen hoef je niet alle delen afzonderlijk te kennen, maar kun je kijken naar een klein gedeelte. De theorie van groepsdynamiek is vooral hierop gebaseerd.

Energieveld

Vanuit de kwantumtheorie wordt het universum gezien als een veld van energie waarin je geen onderdelen kunt onderscheiden. Wij mensen zijn allemaal onderdeel van het energetische veld. En dat energetische veld is steeds in beweging. Wanneer je een foto zou nemen van iemands voet, zie je niet een voet, maar zie je het hele lijf. De voet is een fractaal van het lichaam. Datzelfde geldt voor groepen. Eén individu geeft een beeld van het hele team. De energie van die persoon zit in de groep en de energie van de groep zit in de individuele deelnemer.

Energie is besmettelijk. Ik ben een keer naar een wedstrijd geweest van het Nederlands elftal tijdens de Europese kampioenschappen. Hoewel ik niet zo’n fan ben van voetbal, werd ik toch meegenomen in de sfeer in het stadion. Ik juichte en joelde op een gegeven moment net zo hard mee. Ik was onderdeel van de energie in het stadion. Zo werkt het ook in organisaties. Je komt vol zin en energie aan op je werk. Je komt binnen en je merkt direct een bedrukte sfeer op. Voordat je het weet voel jij je bedrukt. En andersom.

Een vriendin van mij is na zeven jaar latten gaan samenwonen met haar lief. Plotseling krijgt ze allerlei opdrachten voor het begeleiden van fusies. Ze begrijpt het wel. Het samenvoegen van twee huishoudens is eigenlijk een fusie dus niet voor niets dat deze opdrachten nu op haar pad komen.

Levend organisme

Op het werk zijn we dus onderdeel van het veld. Wat betekent dat voor onze teams en de vastgeroeste patronen? Deep Democracy kijkt naar de groep als een levend organisme. Het is een geheel van onderling verbonden patronen en velden van rollen. En alle rollen samen vormen het weefsel van een groep.

Rollen

Als we aan rollen denken, denken we vaak aan de formele rollen zoals teammanager, projectleider, controller, directeur, moeder, broer, chauffeur, boekhouder, et cetera. Deze rollen beschrijven de functies of taken die je vervult in een bepaald systeem zoals een organisatie of gezin. Daarnaast zijn er rollen die wij allemaal kennen en die veel meer gaan over het reguleren van de emoties of de energie binnen een groep. Bijvoorbeeld de initiatiefnemer, de advocaat van de duivel, de verzorger, de grappenmaker of de criticaster. Maar deze rollen zijn net zo goed meningen, gevoelens of symptomen zoals de rol van ‘werk is complex’, van ‘frustratie’ of van ‘hoofdpijn’. Het zijn velden van energie. Myrna Lewis zegt: ‘A role is bloody f*cking everything!’ Van sommige rollen zijn we ons bewust, van veel rollen niet.

De veronderstelling dat rollen vastzitten aan personen is een grote denkfout. Denk bijvoorbeeld maar aan een directeur. Wanneer hij vertrekt, blijft de rol in de organisatie en zal deze rol door een andere persoon vervuld worden. Zo ook met de andere rollen. Als de grappenmaker van het team vertrekt, zal iemand anders deze rol op zich nemen. Niet op exact dezelfde wijze en in dezelfde uitingsvormen, maar dat zal de nieuwe directeur ook niet doen. Bovendien vervullen wij heel veel meer rollen dan maar één. Zo ben ik moeder én ondernemer én auteur én procesbegeleider én de energiebrenger én de initiatiefnemer én de gezellige én de mopperaar én nog zo veel meer. Welke rol meer of minder zichtbaar is, is mede afhankelijk van in welke groep of systeem ik mij beweeg. Personen of individuen zijn dus groter dan rollen en rollen zijn groter dan personen of individuen.

Dit klinkt misschien allemaal logisch, maar we hebben toch de neiging om mensen vast te zetten in een bepaalde rol. We plakken als het ware een etiket op die persoon. ‘Mary is altijd zo’n pietlut. Elk detail moet bij haar kloppen!’ ‘Bij Ela is het glas altijd halfvol. Ze is een rasoptimist.’ ‘Waarom moet Willem altijd zo moeilijk doen? Waarom kan hij nooit eens gewoon meegaan in een voorstel dat wij doen?’ Of: ‘Ja, jij bent hier de leider! Beslis jij maar!’ Het zijn vooral de woorden als ‘nooit’ en ‘altijd’ die zorgen voor dat etiket. Mary is de pietlut, Ela is de optimist, Willem is de ‘moeilijkdoener’ en de leidinggevende is hier de leider. Dat klopt misschien en tegelijkertijd zijn wij dat alles net zo goed. Alleen is die rol bij ons minder zichtbaar.

We zijn geneigd de rollen op ons te nemen die het dichtst bij ons liggen. Dus iemand die van nature zich makkelijk uitspreekt in een groep zal eerder de rol van criticaster op zich nemen dan iemand die heel verlegen is. En we projecteren díe rollen op een ander waar wij ons zelf niet mee willen identificeren. Deze rollen houden we onder water. Zo wordt die ander in een team al snel de Harry.

De moeilijkdoener

Neem bijvoorbeeld Willem, de ‘moeilijkdoener’. Willem zet bij alle nieuwe ideeën en voorstellen zo z’n vraagtekens. ‘Gaat dit wel werken, nemen we niet te veel risico, gaan we niet te snel?’ Omdat Willem deze rol op zich neemt, hoeven de andere teamleden deze vragen niet te stellen. Sterker nog, ze blijven er ver van weg. Zij willen niet bekendstaan als de ‘moeilijkdoener’. En zo projecteren de andere teamleden alle twijfels en kritiek op Willem en kunnen zij in het positieve blijven. Willem ziet heus wel de mogelijkheden in die nieuwe ideeën of voorstellen, maar iemand in het team moet toch kritisch zijn? En zo wordt zijn rol van ‘moeilijkdoener’ groter en groter zoals je kunt zien in onderstaand figuur waar de ijsbergen staan voor elk teamlid. Zo werkt de groepsdynamiek volgens Deep Democracy.

Figuur 1: groepsdynamiek volgens CoResolve

Willem wordt steeds minder populair. Het team wil het liefst dat Willem de groep verlaat. Want zonder hem ‘komen we zo veel verder’. Uiteindelijk verlaat Willem het team. Moegestreden. En het gevoel niet gehoord te zijn. Het team haalt opgelucht adem. Voor even. Want Willem is weliswaar uit het team, maar de rol van ‘moeilijkdoener’ blijft. En hoppa, voordat het team het doorheeft, pakt iemand anders die rol zoals je ziet in figuur 2.

Figuur 2: groepsdynamiek volgens CoResolve

Leiderschap is net zo goed een rol. Hoe vaak wordt deze rol niet letterlijk op de leidinggevende geprojecteerd? Jij bent dan de Harry van de groep. De andere teamleden onderdrukken hun eigen leiderschap en leggen dat volledig bij jou neer. Maar al zijn de teamleden zelf geen leidinggevende, kunnen zij nog wel de rol van leiderschap pakken.

In een team was er een duidelijke mening over het gebruik van social media. Dat zou geestdodend zijn. Er mankeerde van alles aan social media en zij deden er niet meer aan mee. Marlies ging er fel tegenin. Zij genoot van ’s avonds een uurtje instagrammen en vond het fijn om via Facebook te horen waar haar vrienden zich mee bezighielden. ‘Oh, daar heb je misses Insta weer,’ reageerde de groep. Marlies was de Harry. Eigenlijk zag ze wel iets van waarheid in de mening van haar teamleden, maar ze voelde dat ze vooral het andere geluid moest verkondigen wanneer het gesprek hierover ging.

Rolrigiditeit

De rollen zijn niet goed of fout en ze zijn steeds aan verandering onderhevig. Tenzij we iemand vastzetten in een rol, dan is er sprake van rolrigiditeit. Met deze rigiditeit zetten we het weefsel van de groep als het ware vast. Als groep komen we niet verder en we verstikken elk visje dat boven de waterlijn uit komt. Niemand voelt meer de ruimte om verder te kijken dan naar zijn eigen overtuiging. Het potentieel dat nog onder water ligt, blijft onbenut.

De theorie dat de energie of rol groter is dan het individu heeft een grote invloed op de manier waarop we vanuit Deep Democracy naar groepen kijken en zien wat daarin gebeurt. Vanaf nu zie je rollen in plaats van individuen.