Richt jouw omgeving in als maatschappelijk bedrijf

De Omgevingswet gaat per 1 januari 2024 van kracht. Deze wet verplicht overheden om participatief te werken omdat, zo lezen we in de toelichting bij deze wet, overheden het niet langer alleen kunnen. De opgaves van dit moment zijn groot en complex én we hebben haast. Burgerparticipatie hoeft daarom niet alleen te gaan over meebeslissen. Het mag ook gaan over regie nemen over jouw eigen omgeving. Inwoners worden daarmee leiders van hun eigen gebied. Een maatschappelijke vorm van leiderschap. In dit artikel vertel ik over hoe de geest van de Omgevingswet het mogelijk maakt om jouw gebied in te richten als een maatschappelijk bedrijf.

Waarde creëren voor de wijk

Toen ik als ZZP’er door de gemeente werd ingehuurd om wijkbewoners te helpen met het versterken van hun buurt-initiatief, schaamde ik me een beetje. Daar stond ik, met een aardig uurtarief, deze vrijwilligers te helpen. Buurtbewoners die met hun inloophuis enorme waarde creëren voor hun eigen wijk en daar al hun vrije tijd in stoppen. Subsidies van de gemeente mogen benut worden voor activiteiten, maar niet voor de uren die deze mensen erin stoppen. Het knaagde. Wat als het budget waaruit de gemeente mij betaalt, gegeven wordt aan de mensen die dit werk daadwerkelijk doen?

Leiderschap nemen als inwoner

In de Memorie van Toelichting die de Tweede Kamer schreef als onderbouwing voor de invoering van de Omgevingswet, staat op pagina 21 en 22 het volgende:

“De kwaliteit van de fysieke leefomgeving staat centraal en alle spelers dragen hieraan bij: overheden, bedrijven en inwoners. De regering gaat er bij deze nieuwe wet vanuit dat de kwaliteit van die fysieke leefomgeving in toenemende mate wordt bepaald door initiatieven in de samenleving. Daarbij laat de overheid zoveel mogelijk ruimte voor initiatieven van inwoners, als die initiatieven per saldo bijdragen aan de kwaliteit van de leefomgeving. Dit veronderstelt een integrale benadering, uitgaande van de initiatieven en opgaven van de leefomgeving.”

In de bedoeling van de Omgevingswet, wat in de Memorie van Toelichting zo helder wordt beschreven, komt duidelijk naar voren dat initiatieven in de samenleving niet alleen nodig zijn, maar ruimte moeten krijgen en gesteund moeten worden. En deze ruimte en steun is nodig.

Op veel plekken ontstaan waardevolle initiatieven van inwoners en toch maken ze vaak niet voldoende impact. Dat heeft verschillende redenen:

• Soms zijn bewoners ergens tegen zonder ook echt ergens vóór te zijn. Er ontstaat dan onvoldoende samenwerking met de omgeving;

• De groep bewoners is geen echte afspiegeling van de lokale maatschappij, kent te weinig diversiteit en vertegenwoordigt daarmee onvoldoende het gebied;

• Initiatiefnemers steken veel tijd en vaak ook geld in hun project, naast hun normale werk. Na verloop van tijd, treedt vermoeidheid op. Het is niet volhoudbaar;

• Het initiatief mist integraliteit. Het is gericht op een oplossing voor een aspect in de samenleving, maar het schaadt daarmee soms een ander belang;

• De initiatiefnemers sluiten onvoldoende aan op de belangen van de lokale overheid, waardoor de steun uitblijft.

Verwoord je eigen omgevingsvisie én laat het aansluiten op die van jouw gemeente.

Leiderschap is een teaminspanning

Aan de slag gaan met een burgerinitiatief is leiderschap nemen over je eigen omgeving. En dat is een kwetsbare plek. Je buren steunen je soms. Maar niet altijd. En vast niet iedereen. Leiderschap over jouw omgeving vereist dat je dat samen doet. Met je buren en met andere belanghebbenden, zoals de gemeente, lokale ondernemers en misschien de basisschool of het waterschap. De Omgevingswet verplicht overheden om een Omgevingsvisie te maken: een toekomstplan voor hun gemeente. Als initiatiefnemer kan je ook verwoorden, op jouw eigen manier, wat jouw beeld is van jouw omgeving. Een krachtige manier om verantwoordelijkheid te nemen, juist voor de leiders van een burgerinitiatief. Begin ermee. Maak een start. En betrek anderen. Doe het samen met de mensen uit jouw buurt, eerst met die ene buur en laat het groter worden in het tempo dat past. Groei samen naar burgerleiderschap. Verwoord je eigen omgevingsvisie én laat het aansluiten op die van jouw gemeente. Als jouw initiatief een oplossing biedt voor opgaves van de gemeente, hoef je niets te vragen. Dan kom je brengen. Leiderschap is een teaminspanning, zorg dat alle belanghebbenden deel uitmaken van jouw team, ook de gemeente.

Coöperatief leiderschap

Een goede leider zorgt niet alleen voor de omgeving en anderen, maar ook voor zichzelf. We weten dat initiatiefnemers na zo’n drie jaar vaak moe worden en stoppen met hun belangrijke werk. Hoe gaaf het ook is om te doen, het kost tijd en vaak ook geld. Een beheerder van het buurthuis doet dat meestal onbetaald, de voorzitter van de wijkraad ook, net zoals de mensen die de moestuinen op dat vergeten stukje in de buurt onderhouden. Dat kan anders. Het is mogelijk om een gebiedscoöperatie te vormen. Een juridische bodem om net zo stevig te staan als overheden en bedrijven, waardoor je een gelijkwaardige samenwerkingspartner bent. Een grote stap, tenzij je er de tijd voor neemt. Je kunt starten vanuit een tijdelijke oprichting. We noemen dat een kwartiermakers-periode.

Het is mogelijk om een gebiedscoöperatie te vormen. Een juridische bodem om net zo stevig te staan als overheden en bedrijven, waardoor je een gelijkwaardige samenwerkingspartner bent.

Met een kleine groep richt je jouw coöperatie op via een preambule. Je verwoordt hierin de contouren van de omgevingsvisie voor jouw wijk of dorp. Niet als waarheid, maar als start voor een gesprek. Je neemt leiding over het verder ontwikkelen van deze visie en start hiermee een periode van verkenning. Jij bent immers niet degene die kan bepalen wat er nodig is, daar heb je al je buren bij nodig. In deze kwartiermakers periode organiseer je het proces waarin alle stemmen uit het gebied gehoord worden en dat er uiteindelijk een gezamenlijke visie ontstaat.

De business case

Het werk dat het meeste waarde toevoegt aan de maatschappij, wordt vaak het minst betaald. Het wordt tijd dat we het werk aan die waardevolle initiatieven ook kunnen waarderen met geld. Veel mensen zouden graag minder uur willen werken in hun huidige baan en meer tijd willen geven aan hun vrijwillige activiteiten. Door een gebiedscoöperatie te starten, is het mogelijk om al direct te werken aan de business case. Wat nou als onze eigen energieopwekking geld genereert voor het gebied? Wat nou als onze moestuinen of ons buurthuis opbrengsten hebben die we ten bate van onze omgeving kunnen inzetten? Of andersom: als we onze basisbehoeften (voedsel, energie, water, zorg en mobiliteit) zelf organiseren en daarmee onze vaste lasten omlaag brengen, dan verdienen we geld door te besparen. Zou dat meer financiële ruimte en vertrouwen geven om wat minder uur aan je ‘normale’ werk te besteden? Leiders zorgen voor zichzelf door omstandigheden te creëren waarin het volhoudbaar blijft. Immers, als je ergens verantwoordelijkheid over neemt, heb je ook de middelen nodig om dat te doen.

Ik heb zelf met vier anderen de gebiedscoöperatie IJsseldal opgericht. Regie nemen over ons gebied, in samenwerking met overheden en bedrijven. Coöperatief. Of dit het ei van Columbus is? Misschien. Vooralsnog is dit het beste idee dat ik gehoord heb om invloed te hebben op de maatschappij zonder te vechten tegen iets, maar samen te werken aan iets. En dat wordt nu mogelijk gemaakt door de invoering van de Omgevingswet, wat een kans!